Biodiversiteit is een blauwe vinvis met een hart zo groot als een auto. Maar ook een mijt die op onze wimpers leeft. Biodiversiteit is een paradijsvogel en een slijmzwam, een vliegende eekhoorn en een bloeiende alpenweide. Biodiversiteit is al het leven – dieren, planten, mensen, schimmels en micro-organismen – dat zich over miljarden jaren over de aarde heeft verspreid en is geëvolueerd tot de wonderlijkste vormen en soorten.

Hoeveel soorten er zijn, weten we niet precies. De meest recente schatting van biologen houdt het op 8,7 miljoen soorten, maar dan worden de bacteriën niet meegerekend. Slechts twee miljoen soorten zijn ooit bestudeerd en beschreven, vaak alleen summier. Het overgrote deel van de soorten is nog onbekend.

Wetenschappelijke term

De meeste mensen kennen biodiversiteit onder een andere naam: natuur. ‘Er is onderzoek gedaan naar de term’, zegt Koos Biesmeijer, wetenschappelijk directeur en hoofd van de onderzoeksgroep Nederlandse Biodiversiteit en Samenleving van Naturalis. ‘Van de respondenten had 38 procent nog nooit van biodiversiteit gehoord. Nog eens 20 procent had er wel van gehoord, maar wist niet wat het was. Biodiversiteit is een wetenschappelijke term. Het duidt op verscheidenheid en variatie. Niet alleen in soorten, maar ook op het niveau van genen en ecosystemen. Gelukkig wordt de term biodiversiteit wel bekender onder het grote publiek – net als het belang van biodiversiteit.’

145 biljoen euro per jaar

Biodiversiteit is nodig voor functionerende ecosystemen. En die zijn weer nodig voor wat we ecosysteemdiensten noemen. Denk aan de vorming van vruchtbare grond, waar talloze bodemorganismen, schimmels en planten een rol spelen. Of de bestuiving van gewassen door bijen en andere insecten. Kustbescherming door duinen, koraalriffen, zeegrasvelden en mangrovewoud. Klimaatregulatie, onder andere door bossen en oceanen die koolstof opnemen. De productie van medicijnen - de werkzame bestanddelen komen vaak van planten of dieren. En ga zo maar door.

We zijn gewend om waarde in geld uit te drukken. Dat kan ook voor ecosysteemdiensten, zegt Biesmeijer. ‘Alleen de diensten van bestuivende insecten zijn al zo’n 250 miljard euro per jaar waard. Een koraalrif, dat water zuivert en een bakermat is voor het zeeleven, is de vorm van biodiversiteit die de meeste economische waarde toevoegt: 350.000 euro per hectare per jaar.’ En de totale waarde van alle ecosysteemdiensten wereldwijd? In 2014 publiceerde een groep wetenschappers de meest recente berekening: een onvoorstelbare 145 biljoen euro per jaar. Gratis geleverd, door Moeder Aarde.

Schrikbarende cijfers

Als biodiversiteit zo fundamenteel belangrijk is, kun je je ook voorstellen waarom de achteruitgang ervan een ramp is. Volgens het WWF Living Planet Report 2022 zijn de populaties van zoogdieren, vogels, vissen, reptielen en amfibieën sinds 1970 met 69 procent afgenomen. Een miljoen soorten planten en dieren loopt het risico de komende vijftig tot honderd jaar uit te sterven, zo blijkt uit een VN-rapport uit 2019. Biesmeijer: ‘Dat zijn schrikbarende cijfers. Hoe het komt? Simpel: het komt door ons. Wij mensen leggen een steeds groter beslag op een steeds groter deel van de aarde.’

Als je kijkt naar de belangrijkste bedreigingen voor biodiversiteit, kom je uit op meerdere oorzaken. Een heel belangrijke is de vernietiging van leefgebied, bijvoorbeeld door de kap van regenwoud voor voedselproductie. Maar ook de introductie van invasieve exoten, vervuiling, overbevissing en bevolkingsgroei. ‘Waarbij bevolkingsgroei feitelijk de grote aanjager is van de andere effecten’, aldus Biesmeijer.

En dan is er nog klimaatverandering, waarmee het verlies van biodiversiteit onlosmakelijk is verbonden. De ecologische gevolgen van temperatuurstijging zorgen nu al voor massale sterfte van bepaalde soorten. Elke graad meer opwarming leidt tot meer verlies.

‘Bending the curve’: herstel van biodiversiteit

Ecosystemen ontrafelen

Met het verlies van soorten beginnen ecosystemen te wankelen en komen de ecosysteemdiensten in gevaar. De vraag is: zouden we praktisch gezien niet beter alleen die soorten kunnen beschermen die absoluut noodzakelijk zijn voor ecosystemen? We zijn toch niet van elk plantje of insect afhankelijk? Dat klopt, maar het zou volgens Biesmeijer wel een riskante strategie zijn. ‘Ten eerste zijn ecosystemen heel complex. We weten nauwelijks hoe al die soorten elkaar beïnvloeden. Als een soort verdwijnt, kan dat een domino-effect veroorzaken door het hele systeem.

Daarnaast weten we niet wat we allemaal verliezen: bijvoorbeeld geneeskrachtige planten die nog niet ontdekt zijn. En het belangrijkste: ecosystemen zijn het meest robuust en veerkrachtig wanneer er veel variatie en onderlinge verbinding is tussen al die soorten. Als er veel biodiversiteit is dus.’

Probleem voor de mensheid

Wat nu als er zo veel soorten verdwijnen dat een ecosysteem instort en haar diensten niet meer ‘geleverd’ worden? Biesmeijer: ‘Ecosystemen verdwijnen niet van de ene op de andere dag; het is een geleidelijk proces. Het begint met drie keer duurdere koffie en het eindigt met hongersnood. Als we niets doen, komt de menselijke beschaving in gevaar. Niets meer en niets minder. We doen weleens alsof het verdwijnen van de biodiversiteit een probleem voor de natuur is – voor zeldzame dieren en de resterende wildernis. Maar de natuur gaat wel door, ook als er fors minder soorten zijn. Het verlies van biodiversiteit is een probleem voor de mensheid, voor óns. Wij zijn verloren zonder biodiversiteit.’

Steeds meer mensen, overheden en organisaties spannen zich in om het tij te keren en de soortenrijkdom te beschermen. De kern van wat nodig is: duurzame productie en consumptie en meer ruimte voor het niet-menselijke leven op aarde. Biesmeijer: ‘Wij mensen hebben het probleem veroorzaakt, dus wij moeten het ook oplossen. Het belangrijkst is dat we ons daarbij niet alleen op individuele soorten richten, zoals we in het verleden vaak deden. Je kunt wel lobbyen voor een verbod op walvisvaart, maar ondertussen verzuren de oceanen en worden ze onleefbaar. We moeten ons richten op de condities die bijvoorbeeld het oceaanleven nodig heeft om te bestaan, dus op hele ecosystemen.’

Verwant en verbonden

Uiteindelijk gaat het ook om een andere houding van mensen ten opzichte van niet-menselijk leven. ‘We zijn gaan denken dat we naast, of zelfs boven de natuur staan’, zegt Biesmeijer. ‘Een historische misvatting. Niet eens alleen omdat we voor ons overleven afhankelijk zijn van al die ecosysteemdiensten. We hebben natuur ook nodig voor ons mentale welzijn. Mensen voelen zich beter in een groene omgeving. De schoonheid en soortenrijkdom van de natuur brengen levensgeluk en inspiratie – dat zou je ook ecosysteemdiensten kunnen noemen.’

Maar misschien nog wel mooier is het om dit te beseffen: ook wij zijn biodiversiteit. De mens is een van die vele soorten ontstaan uit andere soorten. We zijn met elkaar verbonden en aan elkaar verwant. Net als tijgers, passiebloemen, paddenstoelen, maanvissen, olifanten en amoeben zijn we geëvolueerd om in deze biosfeer met elkaar een thuis te vinden. Dát is waarom we biodiversiteit moeten koesteren en beschermen.