dwarsliggers
Een trekvis stoot gemiddeld elke kilometer zijn neus aan een van de honderdduizenden barrières in Europese rivieren. Veel van die dammen en stuwen hebben geen functie meer, maar zijn wel erg schadelijk voor de natuur. Door ze te verwijderen, brengen we het leven in onze rivieren terug.
Tekst: Jaap Backx
Wie vanaf de baai van Mont Saint-Michel de rivier La Sélune stroomopwaarts volgt, belandt in een Normandisch landschap van slingerweggetjes, bossen en weilanden. Maar na veertien kilometer gemoedelijk meanderen, doemt er opeens een industrieel gevaarte op van 36 meter hoog en 278 meter lang: de Vézins-dam. Negentig jaar geleden gebouwd om de industrie in de omgeving van energie te voorzien. En hoewel de fabrieken allang zijn verdwenen en vergeten, blokkeert de dam nog altijd de stroom van La Sélune. Nóg wel tenminste, want deze zomer wordt de Vézins en een jaar later de verderop gelegen Roche Qui Boit-dam gesloopt. Na een kleine eeuw zal La Sélune weer negentig kilometer vrijuit stromen.
Verstoorde levenscyclus
Dat is goed nieuws voor de Atlantische zalm, voor wie de dammen al tientallen jaren het eindpunt zijn van een onvoltooide reis naar zijn natuurlijke paaigebied. Zalmen verblijven het grootste deel van hun leven in zout water, maar zwemmen stroomopwaarts om eitjes te leggen. De in de rivier geboren vissen trekken na verloop van tijd naar zee en keren eenmaal volwassen terug naar hun geboorteplek. De dam blokkeert deze levenscyclus en zo verdween de zalm uit La Sélune.
De situatie bij Vézins staat niet op zichzelf. Het Wereld Natuur Fonds is partner in een groot project waarbij is uitgerekend dat Europese trekvissen als de zalm, forel, paling en steur gemiddeld elke kilometer hun neus stoten aan een dam, stuw, kering of gemaal. Al deze barrières snijden onze rivieren in mootjes, waardoor aaneengesloten ecosystemen worden ontkoppeld. ‘Een rivier vervoert voedingsstoffen van streek naar streek. Het ene gebied leeft bij gratie van het andere’, vertelt Arjan Berkhuysen, directeur van de World Fish Migration Foundation. ‘Barrières verstoren dit transport. Als de natuurlijke loop van een rivier wordt afgesloten, heeft dat gevolgen voor het hele ecosysteem. Van waterinsecten tot vissen, van vogels tot zoogdieren als beren en otters. Alles hangt met elkaar samen.’ Berkhuysen vergelijkt het met aders in een menselijk lichaam. ‘Die zorgen ervoor dat bouwstoffen op de juiste plek terechtkomen. Maar als in je aders te veel obstakels zitten – bijvoorbeeld propjes – dan vermindert de doorbloeding en moet je gedotterd worden. De barrières moeten eruit, anders functioneert je lichaam niet goed. Bij rivieren werkt het net zo.’
Bom onder biodiversiteit
Dat de gezondheid van onze rivieren bepaald niet optimaal is, zie je terug in cijfers. Sinds 1970 is de biodiversiteit in zoetwatergebieden wereldwijd met ruim tachtig procent afgenomen, zo staat in het Living Planet Report 2018. Door het besef dat dammen een forse negatieve impact hebben op het rivierleven, komen steeds meer wetenschappers, beleidsmakers en natuurbeschermers overal ter wereld in actie. Zo is in Europa een tijd geleden een beweging gestart om ongebruikte dammen weg te halen: Dam Removal Europe. ‘Dammen, stuwen en gemalen zorgen voor drinkwater, leveren energie, houden water vast voor droge tijden en beperken overstromingsgevaar. We kunnen niet zonder ze’, aldus Berkhuysen. ‘Maar dat geldt slechts voor een deel van de honderdduizenden barrières in Europa. Alleen al in Spanje, Frankrijk, Polen en Groot-Brittannië zijn zo’n dertigduizend dammen in onbruik geraakt. Omdat ze bijvoorbeeld fabrieken van energie moesten voorzien die niet meer bestaan. Wat overblijft is een schadelijk web van zinloze bouwwerken.’
Onterechte angst
Veel van deze dammen zijn oud en de vergunningen lopen af. Verwijderen is dan vaak goedkoper dan onderhouden en andere maatregelen nemen om het water schoon te krijgen. Dat geldt ook voor de dammen in La Sélune. Alleen is de beslissing om ze weg te halen niet in goed overleg met de lokale bevolking genomen. ‘Met als gevolg dat veel mensen tegen de sloop zijn’, zegt Berkhuysen. ‘Ze zijn bang voor verlies van water en energie. Onterecht, want die twee dammen brengen niet meer op dan twee windmolens en het stuwmeer is zo vervuild dat je er niet in kunt zwemmen.’
Volgens Arjan Berkhuysen zijn de negatieve sentimenten een harde les dat je bij het slopen van dammen mensen goed moet meenemen in de toekomstplannen voor een gebied. ‘Die zijn voor de Normandiërs denk ik heel aantrekkelijk. Het water wordt schoner en er ontstaan kansen voor duurzaam toerisme. Er komen wandel-, fiets- en ruiterpaden en de teruggekeerde zalm trekt sportvissers aan.’ Eerdere ervaringen met damverwijdering leren dat veranderingen snel kunnen gaan. ‘Het weghalen van barrières is een van de meest effectieve manieren om natuur te herstellen. Zodra een dam eenmaal weg is, weten de trekvissen in no time hun weg omhoog te vinden. Een Amerikaanse onderzoeker vertelde me dat op dezelfde dag dat een dam was weggehaald, zij al trekvissen zag zwemmen op een plek waar die al bijna honderd jaar waren verdwenen. Dat soort ervaringen maakt rivieren gebieden van hoop. We verliezen veel biodiversiteit, maar als we het beter aanpakken dan in de afgelopen eeuw, dan is het mogelijk om de verloren natuur weer terug te krijgen.’
Vilholt-dam in Denemarken
In de Deense Gudanå-rivier is in 2008 de Viholt-dam gesloopt om de visstand een impuls te geven. Wetenschappers van de Technische Universiteit van Denemarken hebben het project nauwlettend onderzocht en de resultaten zijn spectaculair. De verdwenen zeeforel keerde binnen een jaar terug en tegenwoordig zijn er in de Gudanå tussen de vier en vijf forellen per vierkante meter te vinden.
Stuwen in Boven Slinge
Ook in Nederland verdwijnen waterkeringen om de visstand en de waterkwaliteit te verbeteren. In de Gelderse beek Boven Slinge zijn in 2015 twee stuwen afgebroken met als resultaat herstel van de natuurlijke stroming en meer dan verdubbeling van het aantal waargenomen vissen. Een mooi voorbeeld van het grote verschil dat een kleine verbetering kan maken.
Help mee dammen verwijderen
Om dammen te kunnen weghalen, moet je weten waar ze liggen. Vooral de locaties van de honderdduizenden kleine dammen in Europa zijn lastig te achterhalen. Het onderzoeksproject AMBER legt een kaart aan met alle barrières in Europese rivieren. Met de Barrier Tracker app – te downloaden in de AppStore en via GooglePlay–kan iedereen meehelpen om ze te lokaliseren. Via een WWF-crowdfundingactie kun je bovendien actief bijdragen aan het weghalen van dammen. Weet jij een barrière in een Europese rivier? En weet je dat de eigenaar hem best zou willen weghalen, maar er geen geld voor heeft? Dan kun je deze aanmelden. Ook kun je het weg halen van dammen financieel ondersteunen. Deactie heeft tot nu toe al genoeg geld opgeleverd om elf dammen te kunnen slopen.
Kijk op crowdfunding.wnf.nl