Het raadsel van de beschilderde schildpad
Tekst: Paul Q de Vries
Beeld: de afgebeelde werken zijn van het Rijksmuseum
Een mysterieus schilderij in het Rijksmuseum vormde het startpunt voor een onderzoek naar zeeschildpadden. En wie weet draagt het ook nog bij aan de bescherming van deze bedreigde dieren.
Onbeantwoorde vragen
Het moet wel een van de opmerkelijkste objecten zijn in de omvangrijke collectie van het Rijksmuseum in Amsterdam: een schilderij van prins Frederik Hendrik van Oranje gemaakt op het schild van een zeeschildpad. Het werk stamt uit ongeveer 1631 en toont de prins te paard. Het is vermoedelijk gemaakt ter gelegenheid van zijn grootste militaire succes: de verovering van Den Bosch op de Spanjaarden in 1629 tijdens de Tachtigjarige Oorlog. En dat is meteen ook zo ongeveer alles wat over het bijzondere ‘schildpadschildschilderij’ bekend is.
Wie was de schilder? Wie was de opdrachtgever? En waarom is voor een schild gekozen in plaats van een doek? ‘We weten het niet’, zegt Gijs van der Ham, conservator bij het Rijkmuseum. En dan heeft het museum nog twee mysterieuze schildpadpantsers in de collectie: eentje waarop een wapenschild is geschilderd en eentje versterkt met metalen platen. ‘Het publiek heeft hier altijd veel vragen over en we zijn zelf ook geïntrigeerd’, zegt Van der Ham. ‘Dus zijn we onderzoek gaan doen naar het gebruik van zeeschildpadden in de kunst van de 17e en 18e eeuw.’
Schild met metaal
Erma Hermens, hoogleraar en onderzoeker technische kunstgeschiedenis bij het Rijksmuseum, formeerde een ‘turtle team’ met vier studenten en zocht samenwerking met biologen. ‘We hebben een röntgenfoto gemaakt van het schild met Frederik Hendrik erop. Daaruit bleek dat het gaat om een groene zeeschildpad uit het Caribisch gebied. Met DNA-onderzoek kunnen we de afkomst nog nauwkeuriger vaststellen en ontdekken welke handelsroute het schild bijna vierhonderd jaar geleden heeft afgelegd naar Nederland.’
Historisch speurwerk
Het onderzoek voerde het team naar documenten van de West-Indische Compagnie over de handel in zeeschildpadden, naar apothekersrecepten over de vermeende geneeskrachtige werking van schildpadbloed, natuurhistorische rariteitenkabinetten en zelfs verslagen van hoe piraten zeeschildpadden vingen. Niet alleen zeelui aten de dieren, ook in Europa golden ze als delicatesse. Hermens: ‘De groene zeeschildpad wordt ook wel soepschildpad genoemd. Soms fungeerde hun eigen schild als een grote soepterrine.’
Theedoos gemaakt van zeeschildpad
Ondanks het speurwerk blijven veel vragen onbeantwoord. Is Frederik Hendrik afgebeeld op een Caribische schildpad als verwijzing naar het veroveren van de Spaanse zilvervloot door Piet Hein voor de kust van Cuba? De belegering van Den Bosch werd uit die buit betaald. Of stond het schild symbool voor de kracht en onverzettelijkheid tegen de Spaanse overheerser? En dat pantser met die metalen platen, is dat misschien ooit letterlijk als schild in de strijd gebruikt?
17e-eeuwse natuurbescherming
Je zou het misschien niet verwachten, maar ook in de tijd dat het schilderij op het schild werd gemaakt, was er al aandacht voor natuurbescherming. Dit blijkt uit documenten uit 1671 waarin wordt gepleit voor de bescherming van de schildpad. Dat bracht het Rijksmuseum ertoe contact te zoeken met WWF om te kijken of ze de huidige problematiek kunnen verbinden aan de verhalen die het Rijksmuseum graag wil vertellen. Het verhaal is onverminderd actueel, want vandaag de dag hebben de zeeschildpadden nog steeds te maken met bedreigingen. ‘Internationale handel in zeeschildpadden is nu illegaal, maar de vraag neemt eerder toe dan af’, zegt Nathalie Houtman, oceanen-expert bij WWF. ‘Daarnaast raken ze vaak verstrikt in plastic of als bijvangst in visnetten en -lijnen, zijn er minder legstranden door bebouwing, toerisme en zeespiegelstijging en hebben ze last van de gevolgen van klimaatverandering.’
In de media was de afgelopen tijd te lezen dat zeeschildpadden door de coronacrisis even een adempauze hebben en hun eieren kunnen leggen op nu rustige, verlaten stranden. ‘Op sommige plekken, zoals op Sint Eustatius, is dat inderdaad het geval. Maar in bijvoorbeeld Suriname zie je dat de stroperij toeneemt doordat inkomsten uit toerisme opdrogen’, zegt Houtman. ‘Ook komen er veel mondkapjes in zee terecht waarin de dieren verstrikt raken. De coronacrisis helpt ze dus niet.’
Gravure van de jacht op zeeschildpadden
Man-vrouwbalans
WWF is wereldwijd dan ook onverminderd druk met de bescherming van de reptielen. Iedereen kent de beelden van net uit het ei gekropen zeeschildpadjes die op weg naar zee belaagd worden door wasberen, fregatvogels en krabben. Natuurbeschermers verzamelen eieren in broederijen om de uitval zo klein mogelijk te maken. Houtman: ‘Bij hoge temperaturen komen er vooral vrouwtjes uit de eieren, bij lagere temperaturen mannetjes. Nu de aarde opwarmt, moeten we zorgen voor voldoende schaduw boven de nesten, zodat er genoeg mannetjes uitkomen en de balans tussen de geslachten goed blijft.’
Ook wil WWF met regionale actieplannen de handel terugdringen en leefgebieden beschermen. Via internationale samenwerking wordt geprobeerd om turtle excluder devices in bijvoorbeeld garnalennetten te verplichten: een soort luik in een visnet waaruit een zeeschildpad kan ontsnappen. Ook is er de Schildbank: ‘Dat is een database met DNA-analyses van in beslag genomen partijen’, legt Houtman uit. ‘Bijvoorbeeld van sieraden gemaakt van schildpad. Hiermee kunnen we herleiden uit welke populatie het dier kwam en zo de handel in kaart brengen.’ Voor de Schildbank wordt samengewerkt met onderzoeksinstituten en overheden. ‘Samenwerking is cruciaal voor natuurbescherming, want alleen dan kunnen we bereiken dat deze prachtige dieren de komende eeuwen nog door de wereldzeeën blijven zwemmen en niet alleen in musea te zien zullen zijn.’
Detail van een poppenhuis met inlegwerk van zeeschildpad